RECENSIE: FERNANDO PESSOA - HET BOEK DER RUSTELOOSHEID (VERT. HARRIE LEMMENS)

RECENSIE: FERNANDO PESSOA - HET BOEK DER RUSTELOOSHEID (VERT. HARRIE LEMMENS)

donderdag 12 november 2009 / door: Hannes Dedeurwaerder

Het boek der rusteloosheid is het enige grote prozawerk van de Portugese auteur Fernando Pessoa (1888-1935), maar het werd meteen ook een van de meesterwerken uit de literatuurgeschiedenis: fragmentarisch, weemoedig, levendig en o zo citeerbaar.

Deze klassieker verscheen in 1990 bij De Arbeiderspers in de bekende reeks Privé-domein, waarin belangrijke, zogenoemde ‘egodocumenten’ van auteurs aan bod komen: brievenboeken, autobiografieën en overpeinzingen. Omdat de uitgeverij dit jaar tachtig jaar bestaat, werd besloten om de literaire hoogtepunten opnieuw uit te brengen, onder de afgeleide noemer ‘AP-domein’. En daarin mag Het boek der rusteloosheid uiteraard niet ontbreken.

Onvoltooid

Meer dan twintig jaar werkte Pessoa aan dit boek, dat bij zijn dood in 1935 nog niet voltooid was. Een drama is dat niet, want het werkstuk is opgebouwd uit fragmentarische beschouwingen, overpeinzingen en observaties van het toenmalige Lissabon. ‘Hoofdfiguur’ is ene Bernardo Soares, de ik-figuur die de pen zogezegd ter hand neemt. Pessoa speelde graag dit soort spelletjes: hoewel het nooit moeilijk is de auteur achter het heteroniem te zien, verzon hij er bij leven en welzijn maar liefst meer dan twintig. Een ander bekend heteroniem van de schrijver is Ricardo Reis, die José Saramago zelfs in een van zijn boektitels verwerkte (Het jaar van de dood van Ricardo Reis).

Ik-figuur

~

Soares is een wat brave kantoorklerk die met zijn ganse ziel verbonden is aan zijn stad Lissabon. Hij lijkt niets liever te doen dan haar te bewieroken, haar mysterieuze aantrekkingskracht te beschrijven en zijn liefde voor de straten en wijken te bezingen. Die passie voor Lissabon stoort echter niet. Meer nog, ze sluit eigenlijk naadloos aan bij de andere onderwerpen die aan bod komen: de al even mysterieuze gegevens ‘liefde’ en vrouw, het raadsel van identiteit en de rusteloosheid van het schrijverschap. In de jachtige hoofdstad die Lissabon is, lijken deze onderwerpen als vissen in een woelig water.

Observaties

Waarin schuilt de kracht van Het boek der rusteloosheid? Vooral in de scherpte en diepte van de fragmenten, die bij momenten filosofische traktaatjes op zichzelf zijn. Een voorbeeld kiezen is moeilijk, maar dit is een hele mooie: ‘Goede raad geven is iemand krenken in zijn vermogen om fouten te maken.’

Het interessante aan dit boek is, is dat het een onuitputtelijke bron van vermakelijke wijsheid en observatie is. Over zowat alles valt in dit boek wel iets te rapen, en toch lijkt het boek één organisch geheel te vormen. Ieder haalt er op die manier uit wat hij eruit wil halen. Wie durft dromers nog iets maken als ze dit lezen:

Een kop koffie, een sigaret waarvan je de geur opsnuift bij het roken, de ogen bijna dicht in een schemerige kamer… meer dan dat en mijn dromen verlang ik niet van het leven… Of dat weinig is? Ik weet het niet. Weet ik soms wat weinig of veel is?

En wie kan atheïsten en agnosten tegenspreken na dit fragment?

Ik ben geboren in een tijd dat de meeste jongeren het geloof in God hadden verloren, om dezelfde reden als ouderen het hadden gehad – zonder te weten waarom.

Gefrustreerde of onzekere schrijvers, ook zij kunnen troost vinden in dit werk:

Ook al weet je dat het werk dat je nooit zult maken slecht zal zijn, nog slechter is dat waar je nooit aan begint. Het werk dat je maakt, bestaat tenminste.

Viersterrenmaaltijd

Het boek in één ruk uitlezen valt niet aan te raden – dat zou hetzelfde zijn als een viersterrenmaaltijd naar binnen te schrokken. Lekker misschien, maar veel subtiliteit gaat op die manier verloren. Beter is het dit boek te koesteren als een raadgever, een stille vriend. In de rugzak, op het nachtkastje, naast het toilet, keuze zat. Proef af en toe een fragment of drie en voor heel, heel even zal de rusteloosheid uit uw leven sluipen.

Lisboa, a cidade de Fernando Pessoa (Terceiro percurso) from Umberto Pacheco

Tourist attraction bronze sculpture Pessoa, Portugal’s famous poet and writer (1888-1935) & famous cafe ‘A Brasileira’ Chiado Lisbon

Nowadays lots of tourists walk around in Lisbon’s Chiado area and the elegant shopping area Rua Garrett . The bronze sculpture of Portugal’s famous writer and poetFernando Pessoa (1888-1935),  is very popular.

Lisbon 2011: Fernando Pessoa, kissed by a young girl 75 years after his death   ,Cafe ‘A Brasileira’

Famous cafe ‘A Brasileira’  ‘s terrace in Lisbon (Rua Garrett 120) is a real tourist attraction. Poet Fernando Pessoa once was a regular customer. His table in bronze was created by Lagoa Henriques. But who was Fernando Pessoa?

Famous old cafe ‘A Brasileira’  (‘The Brazilian’, opened in 1905) Lisbon, Rua Garrett

Pessoa was largely unknown in Portugal until after his death in 1935. The man has no idea he’s mobbed by lots of tourists, all day long! Enjoying a coffee we took some pictures..

…..5 minutes later….

…….10 minutes later….

….15 minutes later……

Sculpture poet Fernando Pessoa Lisbon & Dutch admirer Hans

‘The best way to travel is to feel’ Pessoa wrote, ‘so feel everything in every possible way.’ Pessoa was born in Lisbon in a flat in Largo de São Carlos (1888). Apart from his high school years which he spent with his mother and half brothers in South Africa, he lived in Lisbon without a break, without taking public holidays, without traveling abroad. He did so with the help of heteronyms, inventing many lives (and cities) out of his own, spent between the Chiado area, where he lived.

Quality Restaurant Martinho da Arcade, Lisbon. Pessoa’s table is still there…

Pessoa spent a lot of his time in cafes (like Cafe Martinho da Arcada, where he wrote and drank a lot . He died in 1935, aged 47.

Fernando Pessoa

Casa (house) Fernando Pessoa, Rua Coelho da Rocha, 16, Campo de Ourique. Open from Monday – Saturday 10:00-18:00.

Drawing Fernando Pessoa, Travessa do Sequiero Lisbon

“Acordar”, poem by Álvaro de Campos, one of Fernando Pessoa’s various ‘heteronyms’ (imaginary characters).

“Acordar da cidade de Lisboa mais tarde do que as outras
Acordar da Rua do Ouro
Acordar do Rossio, as portas dos cafés
Acordar…..
E no meio de tudo a gare, que nunca dorme
Como um coração que tem que pulsar através de vigilia e do sono”

“The waking up of Lisbon, later than other cities
The waking up of Rua do Ouro
The waking up of Rossio Square, at the doors of its cafes
Waking up…..
And in the middle of it all the train station, which never rests
Like a heart that has to beat in both waking and sleeping hours”

Rua Primeiro de Dezembro, April 2009